کریدور های راه آهن

کریدورهای راه آهن در ایران به چهار گروه تقسیم می‌شوند که هر بخش ارتباطی شامل راه آهن خاصی است. این کریدورها عبارت‌اند از: ( آمار عملکرد راه آهن جمهوری اسلامی، سال ۱۳۹۲)

• • کریدور مستقیم از طریق ریل

• • کریدور ترکیبی (ریل – دریا)

• • کریدور دریا – دریا

• کریدور دریا، ریل، جاده، ریل

با توجه به کریدورهای ترانزیتی فوق، می‌توان دریافت که راه آهن جمهوری اسلامی ایران در قلمرو گسترده‌ای، پل ارتباطی غرب به شرق و شمال به جنوب به شمار می‌رود. همچنین توجه به مزایای ذاتی ترانزیت با راه آهن در زمینه حمل‌ونقل انبوه در مسافت‌های زیاد، اقتصادی بودن حمل‌ونقل و ضریب ایمنی بالا، نشانگر آن است که راه آهن ایران می‌تواند به عنوان عامل اصلی و محور ترانزیت منطقه و ارتباط دهنده مناسب کشورهای آسیای میانه دریای سیاه، حوزه قفقاز و اروپا به طور عام و کشورهای حاشیه جنوب خلیج فارس، خاورمیانه و خاور دور به طور خاص، مطرح باشد. ضمن اینکه استفاده از حمل‌ونقل ترکیبی ریل – دریا و نیز استفاده از کامیون در سایر مسیرها، ترانزیت در مسیرهای مختلف دیگر را نیز ممکن و میسر خواهد ساخت.

معاونت بهره برداری و سیر و حرکت راه آهن هر ساله تقاضا در هر محور راه آهن و ظرفیت شبکه راه آهن در آن محور را محاسبه و به صورت نقشه ارائه می‌کند. در نقشه زیر قسمت‌هایی از شبکه که تقاضا در آن‌ ها بیش از عرضه می‌باشد و به‌اصطلاح گلوگاه‌های راه آهن هستند، مشخص شده است. شکل (۲-۳) بیانگر خطوط ریلی کشور ایران می‌باشد. همان طور که گفته شده است یکی از ضرورت‌های ورود سیستم حمل‌ونقل چندوجهی رشد شبکه حمل‌ونقل ریلی در کشور می‌باشد که متأسفانه راه‌های ریلی کشور ایران در وضعیت بسیار نامناسبی در جهت حمل کالا به سر می‌برد.

شکل ‏۲‑۳: نقشه راه‌های ریلی جمهوری اسلامی ایران (منبع: اداره کل ساخت و توسعه راه آهن)

همان طور که در شکل پیدا‌ است راه آهن ریلی فقط با تعداد اندکی از پایانه‌های ترانزیتی کشور متصل می‌باشد و همچنین بیشتر خطوط ریلی موجود یک خطه می‌باشد که بیشتر جهت جابه‌جایی مسافر انجام می‌شود تا حمل‌ونقل کالا. این خود دلیلی بسیار واضح از عقب ماندگی شدید حمل‌ونقل ریلی می‌باشد که دلیل اصلی آن عدم دسترسی پایانه‌های مرزی به خطوط ریلی می‌باشد.

سالانه خطوط اصلی راه آهن رو به گسترش است به گونه‌ای که در سال ۱۳۹۲ این خطوط جمعاً به طول ۱۰۴۰۷ کیلومتر از سوی سازمان تحقیقات راه آهن گزارش شده است اما با توجه پتانسیل بسیار ایران در حمل‌ونقل این مقدار جوابگوی حمل بار و ترانزیت نمی‌باشد. نمودار (۲-۸) رشد خطوط راه آهن در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد.

نمودار ‏۲‑۸: رشد خطوط راه آهن (منبع: آمار عملکرد راه آهن سال ۱۳۹۱)

علی‌رغم اظهارات مدیرعامل راه آهن ‌در مورد افزایش سرمایه گذاری در بخش احداث خط آهن در کشور ولی همچنان در این زمینه کمبود وجود دارد و جذب سرمایه گذاری برای توسعه شبکه خط آهن کشور ضروری می‌کند. در غیاب یک استراتژی مشخص برای شبکه حمل‌ونقل کشور همچنان سرمایه گذاری‌های دولتی به سوی بخش جاده‌ای سرازیر می‌شود و بخش ریلی با کمبود بودجه روبه روست و هنوز فاصله طولانی با دیگر بخش‌ها دارد. برای جبران این عقب ماندگی در برنامه سوم یک تحول رخ داد و آن زمینه سازی برای حضور بخش خصوصی در حمل‌ونقل ریلی و خرید واگن حمل بار و مسافر است. اگرچه در این زمینه نیز روند تحولات کند است ولی تغییر عمده‌ای رخ داده که به گفته مدیر عامل راه آهن با این روند تا پایان برنامه چهارم کلیه عملیات حمل‌ونقل بار و مسافر به بخش خصوصی واگذار می‌شود و دولت در این زمینه به ارائه خدمات و تأسیسات زیربنایی خواهد پرداخت و امور تصدی گری دولتی کاهش می‌یابد.

تجهیزات و ناوگان راه آهن

با توجه به آمار منتشر شده از سوی شرکت ره آهن جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۲، میانگین تعداد اصلی لوکوموتیو در سرویس ۳۵۱ دستگاه و تعداد ۹۱ لوکوموتیو مانوری، تعداد واگن‌های باری در سرویس ۲۰٫۴۴۶، تعداد واگن‌های باری در گردش ۲۲٫۲۳۰ گزارش شده است.

در زمینه شاخص‌های توسعه‌ای راه آهن می‌توان از طول خطوط ریلی اصلی به جمعیت نسبت طول خطوط ریلی اصلی به مساحت، تعداد واگن‌های بخش مسافری و باری، میزان مسافر کیلومتر و تن – کیلومتر نیز بهره گرفت. مطالعه تطبیقی برخی کشورها بر مبنای گزارش اتحادیه بین‌المللی راه آهن در سال ۲۰۰۹ نشان می‌دهد که ایران در بین کشورهای مورد مقایسه از نظر مساحت در رتبه ۱۰، جمعیت در رتبه ۱۲، مجموع طول خطوط ریلی ۷۳۳۵ کیلومتر در رتبه ۲۳، از لحاظ تعداد لوکوموتیو در حدود ۴۰۰ عدد در رتبه ۲۱، تعداد واگن مسافری با ۱۶۲۴ عدد در رتبه ۲۵ قرار دارد. نکته حائز اهمیت این است که ایران در زمینه شاخص‌های ترکیبی به عنوان مثال نسبت طول خط ریل به جمعیت در رتبه ۵۲، نسبت طول خط ریل به مساحت در رتبه ۵۶ قرار دارد؛ ‌بنابرین‏ رتبه بندی ایران از لحاظ شاخص‌های ترکیبی، وضعیت مناسبی ندارد. (مرکز تحقیقات راه اهن, ۱۳۹۰)

رشد کم تعداد لوکوموتیو در سال‌های اخیر، نشان از عدم توجه کافی ‌به این صنعت می‌باشد به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۱ تنها ۳۳۱ لوکوموتیو در سرویس بوده که بیشتر آن هم جهت جابه‌جایی مسافر بوده است. نمودار (۲-۹) رشد سالیانه لوکوموتیو در کشور را نشان می‌دهد.

نمودار ‏۲‑۹: تعداد کل لوکوموتیو جهت حمل بار و مسافر (منبع: آمار عملکرد راه آهن سال ۱۳۹۱)

این نمودار بیانگر تعداد لوکوموتیوهای مورد استفاده در بخش حمل بار و مسافری می‌باشد اما با توجه به نمودار (۲-۱۰)، تعداد رشد لوکوموتیوهای جهت حمل بار در خطوط راه آهن را نمایش می‌دهد.

نمودار ‏۲‑۱۰: تعداد لوکوموتیو جهت حمل بار (منبع: آمار عملکرد راه آهن سال ۱۳۹۲)

همان طور که مشخص است در سال ۱۳۹۱ تنها در حدود ۱۹۲ لوکوموتیو جهت حمل بار در سیستم حمل‌ونقل ریلی مورد استفاده واقع شده است که این سؤال پیش می‌آید آیا کشور ایران با این وسعت و قرار گیری در بهترین موقعیت ترانزیتی منطقه این تعداد خطوط و ناوگان جهت حمل بار کافی است؟

مورد نگران کننده دیگر ‌در مورد ناوگان ریلی عمر تجهیزان مورد استفاده در این سیستم می‌باشد. در آمار منتشره از سوی سازمان تحقیقات را آهن، در حدود ۵۴ درصد از ناوگان ریلی مورد استفاده در سال‌های قبل از ۱۳۵۹ خریداری شده است که با توجه پیشرفت سیستم حمل‌ونقل راه آهن در جهان و به کار گیری پیشرفته‌ترین وسایل حمل کانتینر مانند حمل کانتینر دو طبقه در خطوط راه آهن، این ناوگان از قدیمی‌ترین ناوگان حمل ریلی استفاده می‌کند.

عملکرد راه آهن جمهوری اسلامی ایران